Atasözü ve deyimlerin yaratılış destanlarındaki Mitik uzantıları

Gökçen Kayabaşı, Rabia; Çini, Ömer

Atasözü ve deyimlerin yaratılış destanlarındaki Mitik uzantıları

dc.authorid	0000-0002-6147-7916
dc.authorid	0000-0003-2602-2446
dc.contributor.author	Gökçen Kayabaşı, Rabia
dc.contributor.author	Çini, Ömer
dc.date.accessioned	2024-08-13T10:59:20Z
dc.date.available	2024-08-13T10:59:20Z
dc.date.issued	2024
dc.department	Eğitim Fakültesi
dc.description.abstract	Destanlar, Türk edebiyatının başlangıcıdır. Bir milletin başından geçen hadiseleri anlatan metinlerdir. Arkaik dönemdeki destanların mitle ilişkileri bilinmektedir. Destanlar, arkaik dönemlerdeki milli ve manevi kültürümüzün hazinesidir. Siyasî, sosyal, içtimâî ve kültürel değerlerimizin bir aktarıcısıdır. Destanlardaki birçok unsurun kökenini mitler oluşturmaktadır. Bu unsurlar anlam kaymasına uğramasına rağmen sözlü gelenekle günümüze kadar gelmiştir. Sözlü kültürün ve kültür aktarıcılarının konumu; atasözleri, deyimler, arkaik dönemlerde meydana gelmiş destanlar, efsaneler, mitik anlatılar ve masalları belli bir kalıp ve düzene göre aktarmada belirleyici bir rol üstlenmiştir. Günümüze ulaşmasını sağlarken kendilerine göre kodlama yaparak ürünlerin bozulmasını da engellemişlerdir. Bu çalışmada; Altay Yaratılış Destanları, Yakut Yaratılış Destanları, Moğol Yaratılış Destanı, Fin-Ugor Yaratılış Destanı ve Budist Yaratılış Efsanelerinden hareketle atasözü ve deyimlerin mitik kökenleri üzerinde durulacaktır. Çalışma kozmogoni ve kozmolojiyle ilgili arkaik metinler üzerinden yapılarak atasözü ve deyimlerin kökeni bulunmaya çalışılmıştır. Bir diğer husus ise ilk insanların yaratılmasıdır. Tanrı insanları yaratır ve onlara ruh bulmak ister lakin Erlik ondan önce insanlara ruh verir. Diğer destan varyantlarında da geçen bazı hususlar İslâm Dininde gerçekleşen Âdem ile Havva’nın cennetten atılma hadisesi ile benzerlikler taşımaktadır. Bu durum ise atasözleri ve deyimlere yansımıştır. Metinler karşılaştırmalı olarak incelendiğinde insanlığın ve evrenin yaratılışını anlatmaktadır. İnsanlık tarihi için bir başlangıç olan bu anlatılarda birçok mitik köken vardır. Atasözlerinde yılana, köpeğe, kadına, yere ve şeytana verilen konumların tesadüf olmadığı arkaik metinler ve varyantları incelenerek ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu çalışma neticesinde hayvanlardaki içgüdüsel olarak yapılan bazı davranışların neden kaynaklandığı anlatılmaya çalışılmıştır. Hayvanlardan köpeğe ve yılana verilen bazı özellikler neden başka bir hayvana verilmemiştir? Sorusundan hareketle yola çıkılmıştır. Bu soru neticesinde hayvanlardaki özelliklerin destanlardaki yaşanan hadiseler nedeniyle olduğu görülmektedir. Yerin, göğün oluşumu ve hayvanlara verilen görevler atasözleri ve deyimlerde kullanımlarına göre kaynakları araştırılmıştır. Binlerce yıl öncesinde oluşmuş yaratılış destanları bazı atasözü ve deyimlere kaynaklık etmiştir. Bu kaynaktan sözlü olarak yayılım sağlamıştır. Zaman içerisinde anlamlar değişimler geçirse de kaynakla ilişkileri açıktır. Bu çalışma Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi I adlı eserindeki yaratılış destanları ve Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I Atasözü Sözlüğü, Atasözü ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü” İbrahim Dilek’in “Türk Mitoloji Sözlüğü” Fuzuli Bayat’ın “Mitolojiye Giriş” adlı eserlerden faydalanılmıştır. Bu konu üzerine müstakil olarak bir çalışma yoktur. Bu eserlerdeki bağlamlardan hareketle bir çalışma oluşturulmuştur. Atasözleri ve deyimlerdeki yılan, köpek, kadın ve şeytanın özellikleri Tanrı tarafından yapılan cezalandırma şeklinde olup yaratılış destanlarının varyant incelemeleri ile ortaya çıkmıştır. Çalışma özelde yaratılış destanlarının genelde ise destanların Türk kültür coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarının sözlü kültüründeki yeri ve destanların oluşumundaki kültürel unsurların önemini göstermektedir. Destanlar içerisine aldıkları konuların genişliği itibariyle bu durumu kanıtlamaktadırlar.
dc.identifier.doi	10.53718/gttad.1397972
dc.identifier.endpage	352	en_US
dc.identifier.issn	2667-5366
dc.identifier.issue	12	en_US
dc.identifier.startpage	343	en_US
dc.identifier.uri	https:/dx.doi.org/10.53718/gttad.1397972
dc.identifier.uri	https://hdl.handle.net/20.500.12451/12372
dc.identifier.volume	6	en_US
dc.indekslendigikaynak	TR-Dizin
dc.language.iso	tr
dc.publisher	Özgür TÜRKER
dc.relation.ispartof	Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi
dc.relation.publicationcategory	Makale - Uluslararası Hakemli Dergi - Kurum Öğretim Elemanı
dc.rights	Attribution-NonCommercial 3.0 United States	*
dc.rights	info:eu-repo/semantics/openAccess
dc.rights.uri	http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/us/	*
dc.subject	Mit
dc.subject	Destan
dc.subject	Atasözü
dc.subject	Deyim
dc.subject	Sözlü Aktarım
dc.subject	Myth
dc.subject	Epic
dc.subject	Idiom
dc.subject	Verbal Transfer
dc.title	Atasözü ve deyimlerin yaratılış destanlarındaki Mitik uzantıları
dc.title.alternative	Mythical extensions of proverbs and idioms in creation epics
dc.type	Other