Fahreddin Er-Râzî'de metafizik meseleler: El-Metâlibu'l-Aliye örneği

"Fahreddin er-Râzî'de Metafizik Meseleler: el-Metâlibü'l-âliye Örneği" tezimiz, Fahreddin er-Râzî'nin metafizik anlayışını özellikle el-Metâlibü'l-âliye adlı eseri çerçevesinde ele almaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde Râzî'nin hayatı, yaşadığı dönem, ilmî kişiliği, İslâm düşüncesindeki etkisi ve yöntem eleştirilerine yer verilmiştir. Râzî, hem kelâm hem de felsefe alanında eserler vermiş; özellikle kelâmı mantıkla güçlendirerek felsefeye yakın bir metafizik anlayış geliştirmiştir. Gazzâlî, Fârâbî ve İbn Sînâ gibi önemli isimlerin etkisi altında kalan Râzî, bu düşünürlerin metafizik görüşlerini de eleştirel bir bakışla değerlendirmiştir. Tezin ikinci bölümünde İslâm düşüncesinde metafizik kavramı kelâm ve felsefe gelenekleri çerçevesinde incelenmiştir. Kelâmın erken dönemlerinden itibaren nasıl geliştiği, nasıl felsefî bir boyut kazandığı ve bu süreçte metafizik konuların (varlık, mâhiyet, nefs-ruh, meâd) nasıl ele alındığı anlatılmıştır. Mütekaddimîn ve müteahhirîn dönemi kelâm anlayışlarının farklılıkları vurgulanmıştır. Ayrıca Fârâbî ve İbn Sînâ gibi İslâm filozoflarının metafizik anlayışları detaylı biçimde özetlenmiş; bunların Râzî üzerindeki etkileri tartışılmıştır. Üçüncü bölümde ise doğrudan Fahreddin er-Râzî'nin metafizik anlayışı ele alınmıştır. Râzî'nin varlık anlayışı, varlık türleri, mâhiyetin tanımı ve kapsamı, nefs ve ruhun doğası, insanın meâd (âhiret hayatı) konusundaki görüşleri sistematik bir şekilde sunulmuştur. Râzî'nin el-Metâlibü'l-âliye adlı eserinde bu konuları nasıl tartıştığına odaklanılmış, onun kullandığı yöntemler ve ele aldığı deliller genel hatlarıyla açıklanmıştır. Râzî, farklı görüşleri sıralayıp güçlü bir tartışma zemini oluşturmayı tercih etmiş, ancak tezde bu delillerin ayrıntılarına fazla girilmemiştir. Tezin sonunda, Râzî'nin metafizik anlayışının İslâm düşüncesine katkısı değerlendirilmiş; Râzî'nin düşüncelerinin, kelâm ile felsefeyi buluşturan bir nitelik taşıdığı ve sonraki İslâm düşünürleri üzerinde kalıcı etkiler bıraktığı gerçeği ortaya konmuştur. Tezde özellikle el-Metâlibü'l-âliye'nin onun ilmî olgunluk döneminin ürünü olduğu ve İslâm kelâmının gelişiminde önemli bir dönüm noktası teşkil ettiği vurgulanmıştır.

This thesis, titled "Metaphysical Issues in Fakhr al-Dīn al-Rāzī: The Example of al-Matālib al-ʿĀliya," examines Fakhr al-Dīn al-Rāzī's understanding of metaphysics, with a particular focus on his work al-Matālib al-ʿĀliya. The first chapter of the study discusses Rāzī's life, the era he lived in, his scholarly personality, his influence on Islamic thought, and critiques regarding his methodology. Rāzī produced significant works in both theology (kalām) and philosophy, and he developed a metaphysical understanding that brought kalām closer to philosophy by reinforcing it with logic. Influenced by major figures such as al-Ghazālī, al-Fārābī, and Ibn Sīnā (Avicenna), Rāzī critically engaged with their metaphysical views. The second chapter investigates the concept of metaphysics within Islamic thought through the traditions of kalām and philosophy. It explains the development of kalām from its early periods, how it gradually acquired a philosophical dimension, and how key metaphysical subjects (such as existence, essence, soul, spirit, and the hereafter) were addressed. The differences between early (mutaqaddimūn) and later (mutaʾakhkhirūn) periods of kalām are highlighted. Furthermore, the metaphysical approaches of Islamic philosophers like al-Fārābī and Ibn Sīnā are summarized in detail, and their influence on Rāzī is discussed. The third chapter focuses directly on Fakhr al-Dīn al-Rāzī's metaphysical thought. His views on the concept of existence, types of being, the definition and scope of essence (māhiyya), the nature of the soul and spirit, and his perspectives on the afterlife (maʿād) are systematically presented. Special attention is given to how Rāzī discusses these topics in al-Matālib al-ʿĀliya, highlighting the methods and arguments he employs, though the detailed proofs are not deeply analyzed within the thesis. Rāzī tends to present multiple perspectives, creating a strong ground for critical discussion. In conclusion, the thesis evaluates the contributions of Rāzī's metaphysical thought to Islamic intellectual tradition. It is demonstrated that his ideas serve as a bridge between kalām and philosophy, leaving a lasting influence on later Islamic thinkers. Al-Matālib al-ʿĀliya is particularly emphasized as a product of Rāzī's mature scholarly period and a significant turning point in the development of Islamic kalām.